Φιλοσοφικά Θέματα - Οι Ιδέες του Διαφωτισμού και η απήχησή τους.
Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα, μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο, οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν ταχεία ανάπτυξη. Η Αγγλία έχει αναδειχθεί σε μια εμπορική υπερδύναμη με πολύ δυνατό στόλο και πρωταγωνιστεί στις εξελίξεις. Οι χώρες τις Κεντρικής Ευρώπης και της Βόρειας παρακολουθούν τις μεταβολές και περιθωριοποιούνται. Ωστόσο δεν συμβαίνει το ίδιο και με τη Γαλλία, η οποία κατακερματισμένη από τον πόλεμο διανύει μια μεγάλη κρίση. Η απόλυτη και συγκεντρωτική μοναρχία στέκεται εμπόδιο στην κοινωνική ανέλιξη της εν δυνάμει αστικής τάξης, η οποία επιθυμεί μαζικές αλλαγές και εκσυγχρονισμό του διοικητικού συστήματος, που ακολουθούσε τα μεσαιωνικά, φεουδαρχικά πρότυπα. Η κορύφωση της κρίσης αυτής ήταν η Γαλλική Επανάσταση του 1789.
Ο Διαφωτισμός ή Αιώνας των φώτων ( eng. Enlightenment, fr. siècle des Lumières, de. Aufklärung), σηματοδοτεί την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και του ορθού λόγου, ανάπτυξη των επιστημών, πίστη στον άνθρωπο, στις δυνάμεις και τα δικαιώματά του. Κέντρο του Διαφωτισμού η Γαλλία και η Αγγλία ( John Locke, Adam Smith). Οι πραγματείες και τα δοκίμια των Διαφωτιστών είναι έντονα πολιτικοποιημένα και στοχεύουν στην αφύπνιση του ανθρώπου από την παγιωμένη και ξεπερασμένη πολιτική πραγματικότητα της εποχής. Εμφανίζονται για πρώτη φορά έννοιες όπως: φιλελευθερισμός, φυσικά δικαιώματα, ανεκτικότητα. Στην διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού συνέβαλε και η ανάπτυξη του τύπου με εφημερίδες (gazette), φυλλάδια και μπροσούρες. Εξαιτίας των ριζοσπαστικών ιδεών που περιείχαν τα κείμενα, υφίστανται λογοκρισία και πολλά από αυτά απαγορεύονταν. Αυτό όμως δεν εμπόδισε την ανάπτυξη των ιδεών που η επιρροή τους οδήγησε σε επαναστάσεις όπως η Αμερικανική, η Γαλλική και η Ελληνική.
Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ
Πρωταγωνιστές του Αιώνα των Φώτων ήταν οι: John Locke, Voltaire (Francois-Marie Arouet), Jean-Jacques Rousseau, Montesquieu, Denis Diderot, Jean D'Alembert, Adam Smith. Ολοι τους ήταν πολύ μορφωμένοι άνθρωποι με σφαιρική γνώση των επιστημών και των πολιτικών πραγμάτων της εποχής. Γνώριζαν φιλοσοφία, ιστορία, μαθηματικά και είχαν μελετήσει αρχαίους συγγραφείς.
Ο Καρτεσιανός Ρασιοναλισμός και οι πολτικές θεωρίες του Τόμας Χομπς (Λεβιάθαν) άσκησαν μεγάλη επιρροή στην σκέψη των διαφωτιστών. Διαμορφώνονται νέες απόψεις για την σύσταση των κοινωνιών. Η απολυταρχία που χαρακτηρίζει τις μοναρχίες της Ευρώπης και ιδιαίτερα της Γαλλίας εξαντλεί τους κατοίκους και οι διαφωτιστές απαιτούν την αλλαγή σε όλα τα επίπεδα. Ο John Locke προτείνει το "Κοινωνικό Συμβόλαιο" μεταξύ του λαού και των Μοναρχών. Συνοπτικά ο Locke κρίνει πως εάν οι κυβερνήσεις και οι μονάρχες της εκάστοτε πολιτείας φέρονται με δυσμενή τρόπο απέναντι στο λαό ή δρουν εις βάρος τους και όχι για το συμφέρον των πολιτών, τότε ο λαός έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να επαναστατήσει. Οι κυβερνήσεις κατά τον Λοκ οφείλουν να διαμορφώνονται από τον λαό. Σε περίπτωση που συμβεί το αντίθετο και πάλι ο λαός μπορεί να αντισταθεί. Πλέον υπάρχει η χρήση του όρου "πολίτης" έναντι "υπήκοος". Επίσης κρίνει σκόπιμο οι πολίτες να γνωρίζουν τα δικαιώματά τους ώστε να είναι αυτόβουλοι και όχι πειθήνια όργανα του συστήματος. Οι φιλελεύθερες απόψεις του Λοκ μεταφέρονται και στο έργο του Adam Smith. Στο έργο του "The Wealth Of Nations" (Ο Πλούτος των Εθνών)" , ο Smith προτείνει τον οικονομικό φιλελευθερισμό, παραθέτοντας της απαρχές του καπιταλιστικού συστήματος όπως εφαρμόζεται σήμερα. Διατυπώνει την θεωρία της προσφοράς και της ζήτησης υποστηρίζοντας πως αυτός ο νόμος εν τέλει καθορίζει και τις τιμές των προιόντων. Υποστηρίζει την ελεύθερη αγορά χωρίς κρατική παρεμβατικότητα (δασμοί, φόροι). Το laissez faire, laissez passer( αφήστε τους ανθρώπους να δρουν ελεύεθερα οικονομικά, αφήστε τα αγαθά να κυκλοφορούν ελεύθερα), άποψη που αντανακλούσε τις επιδιώξεις της ανερχόμενης αστικής τάξης, υποδεικνύει την ελευθερία στις οικονομικές δραστηριότητες και συνέβαλε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού που μπορεί να βοήθησε στην ανάπτυξη της οικονομίας, δημιούργησε όμως ακόμα μεγαλύτερες κοινωνικές ανισότητες, καθώς ο πλούτος δεν κατανεμόταν ίσα.
Στην Γαλλία, καθώς το πολιτικό κλίμα είναι βαρύτερο, οι απόψεις των διαφωτιστών είναι ριζοσπαστικότερες. Ο Βαρόνος ντε Μοντεσκιέ, στο έργο του "Το Πνεύμα των Νόμων" προτείνει την διάκριση των εξουσιών. Εως τότε όλες οι εξουσίες είχαν επικεφαλής των βασιλιά. Ο Μοντεσκιέ προτείνει τον διαχωρισμό της Εκτελεστικής εξουσίας (κυβέρνηση), από την Νομοθετική (κοινοβούλιο) και την Δικαστική (δικαστικό σώμα). Έτσι αποτρέπεται κατά τον Μοντεσκιέ ο κίνδυνος μιας απολυταρχικής διακυβέρνησης εκ μέρους του Βασιλιά. Ο Rousseau, επόμενος μεγάλος στοχαστής, θεωρείται και ως ο πιο ριζοσπαστικός. Διατυπώνει καινοτόμες θεωρίες σχετικά με την κοινωνική υπόσταση. Στο έργο του "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο" εισάγει τη θεωρία της Γενικής Βούλησης, στην οποία οφείλει κάθε κυβέρνηση να υποτάσσεται και να εκφράζει. Πιστεύει στην ατομική ελευθερία του ανθρώπου, η οποία εάν δεν υφίσταται, σπάει ο κλοιός της Γενικής Βούλησης. Μοναδική προΫπόθεση εφαρμογής της θεωρίας της Γενικής Βούλησης είναι το δημοκρατικό πολίτευμα. Με την εφαρμογή του συστήματος αυτού ο Rousseau εγγυάται ισότητα και ελευθερία, ωστόσο πρέπει να προηγηθεί ριζική κοινωνική αλλαγή. Πιστεύει ότι με τους θεσμούς της ιδιοκτησίας και της εξουσίας, καταργήθηκε η ισότητα. που υπήρχε στη φυσική, πρωταρχική κοινωνία. Στόχος όμως δε είναι η επιστροφή σε μια πρωτόγονη κοινωνία αλλά ο συγκερασμός της πρώιμης κοινωνίας και της σύγχρονης και η εξισορρόπηση αυτών που θα επιφέρει μια αρμονική διαβίωση. O Rousseau προτείνει και αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα και την διαδικασία αγωγής του ανθρώπου το έργο "Αιμίλιος ή Περί Αγωγής" , στο οποίο εισάγει ιδέες όπως φυσική διδασκαλία και σεβασμός στην προσωπικότητα του παιδιού. Τέλος, ο στοχαστής Βολταίρος, μιλάει για την ανεκτικότητα και την ανεξιθρησκία. Απεχθανόταν τον κλήρο και την διοίκηση της Καθολικής Εκκλησίας καθώς θεωρούσει πως όλοι ήταν διεφθαρμένοι. Ερχόταν συχνά σε ρήξη με τον κλήρο και τους κρατικούς θεσμούς ενώ δήλωνε ανοιχτά ΑθεΪστής. Στρέφεται ενάντια στον δογματισμό και φνατισμό του Καθολικισμού και τάσσεται υπέρ μιας "ντειστικής" άποψης. Οι ''ντειστές"διαφωτιστές υποστήριξαν την πίστη στον θεό όχι μέσω ενό αποκαλυπτικού και θαυματουργού δογματισμού αλλά μιας περισσότερο ορθολογικής πίστης.
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΕΣ ΚΑΙ ΛΕΞΙΚΑ
Στόχος των διαφωτιστών ήταν η διάδοση και διατήρηση των ιδεών. Υπήρχε η τάση για συστηματοποίηση και διάκριση των επιστημών για αυτό και πολλοί διαφωτιστές έχουν πλέον ως στόχο την συγκρότηση εγκυκλοπαιδιών και φιλοσοφικών λεξικών, στα οποία θα εξηγούνταν νέοι φιλοσοφικοί όροι, ενώ στις εγκυκλοπαιδειες θα υπήρχαν διάφορα πεδία γνώσεων γενικευμένα με απήχηση στο απλό κοινό. Την πρωτοβουλία για την διαμόρφωση της πρώτης εγκυκλοπαίδειας παίρνουν οι Denis Diderot και ο μαθηματικός και επιστήμονας D'Alembert. Στην εγκυκλοπαίδεια συμβάλλουν και άλλοι διαφωτιστές. Ο Βολταίρος γράφει το "Φιλοσοφικό Λεξικό" σημαίνοντας έτσι μιαν επανάσταση στην χρήση του λεξιλογίου.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ
Οι ιδέες των διαφωτιστών έχουν απήχηση και στην Ελλάδα. Έλληνες λογιοι με ανατροφή στο εξωτερικό και ιδίως στα κέντρα του διαφωτισμού όπως το Παρίσι και η Βιέννη, μεταφέρουν αυτές τις ιδέες και στην Ελλάδικό χώρο. Ωστόσο καθώς το μεγαλύτερο μέρος του λαού ήταν αναλφάβητο, δεν γνώρισαν την ίδια απήχηση σε χώρες όπωε Αγγλία και Γαλλία. Επιπλέον ο κλήρος δεν αποδέχτηκε τις ιδέες των διαφωτιστών και σε πολλές περιπτώσεις τις απέρριψε ως επικίνδυνες ή ανατρεπτικές. Παρόλα ταύτα οι ιδέες αυτές διαδόθηκαν χάρη σε πολύ μεγάλα ονόματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού όπως ονομάστηκε. Οι Έλληνες αυτοί ήταν : ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας Βελεστινλής (Φερραίος), ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Ευγένιος Βούλγαρις και ο Ανώνυμος που συντάσσει την "Ελληνική Νομαρχία". Όλοι τους βαθύτατα επηρεασμένοι από την Γαλλική σκέψη, προτείνουν την εξέλιξη και την πρόοδο, μακρυά από την μεσαιωνική και παλαιωμένη διοίκηση των Οθωμανών. Επισημαίνουν την ανάγκη απαλλαγής από τον Τουρκικό ζυγό και την ανασυγκρότηση ενός φιλελεύθερου δημοκρατικού κράτους. Ενισχύουν τον πατριωτισμό μέσα από τα έργα και καλούν τους Έλληνες να ενωθούν έναντι της αχανούς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ιδέες αυτές εν τέλει οδηγούν στην έξαρση επανάστσας όπως συνέβη και στην Δύση μεταβάλλοντας τα έως τότς δεδομένα. Μετά την Ελληνική Επανάσταση, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποδυναμώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό οδηγώντας έτσι στην πτώση της στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη Δύση μετά την πτώση των μοναρχιών οι μεγάλες αυτοκρατορίες άρχισαν να διασπώνται ενώ επαναστατικές εξάρσεις σημειώνονταν μέχρι και τα μέσα του 19ου. αιώνα, ενώ νέα κράτη συνέχισαν να δημιουργούνται και στα τλεη του αιώνα (πχ. Γερμανία, 1871).
Στην Γαλλία, καθώς το πολιτικό κλίμα είναι βαρύτερο, οι απόψεις των διαφωτιστών είναι ριζοσπαστικότερες. Ο Βαρόνος ντε Μοντεσκιέ, στο έργο του "Το Πνεύμα των Νόμων" προτείνει την διάκριση των εξουσιών. Εως τότε όλες οι εξουσίες είχαν επικεφαλής των βασιλιά. Ο Μοντεσκιέ προτείνει τον διαχωρισμό της Εκτελεστικής εξουσίας (κυβέρνηση), από την Νομοθετική (κοινοβούλιο) και την Δικαστική (δικαστικό σώμα). Έτσι αποτρέπεται κατά τον Μοντεσκιέ ο κίνδυνος μιας απολυταρχικής διακυβέρνησης εκ μέρους του Βασιλιά. Ο Rousseau, επόμενος μεγάλος στοχαστής, θεωρείται και ως ο πιο ριζοσπαστικός. Διατυπώνει καινοτόμες θεωρίες σχετικά με την κοινωνική υπόσταση. Στο έργο του "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο" εισάγει τη θεωρία της Γενικής Βούλησης, στην οποία οφείλει κάθε κυβέρνηση να υποτάσσεται και να εκφράζει. Πιστεύει στην ατομική ελευθερία του ανθρώπου, η οποία εάν δεν υφίσταται, σπάει ο κλοιός της Γενικής Βούλησης. Μοναδική προΫπόθεση εφαρμογής της θεωρίας της Γενικής Βούλησης είναι το δημοκρατικό πολίτευμα. Με την εφαρμογή του συστήματος αυτού ο Rousseau εγγυάται ισότητα και ελευθερία, ωστόσο πρέπει να προηγηθεί ριζική κοινωνική αλλαγή. Πιστεύει ότι με τους θεσμούς της ιδιοκτησίας και της εξουσίας, καταργήθηκε η ισότητα. που υπήρχε στη φυσική, πρωταρχική κοινωνία. Στόχος όμως δε είναι η επιστροφή σε μια πρωτόγονη κοινωνία αλλά ο συγκερασμός της πρώιμης κοινωνίας και της σύγχρονης και η εξισορρόπηση αυτών που θα επιφέρει μια αρμονική διαβίωση. O Rousseau προτείνει και αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα και την διαδικασία αγωγής του ανθρώπου το έργο "Αιμίλιος ή Περί Αγωγής" , στο οποίο εισάγει ιδέες όπως φυσική διδασκαλία και σεβασμός στην προσωπικότητα του παιδιού. Τέλος, ο στοχαστής Βολταίρος, μιλάει για την ανεκτικότητα και την ανεξιθρησκία. Απεχθανόταν τον κλήρο και την διοίκηση της Καθολικής Εκκλησίας καθώς θεωρούσει πως όλοι ήταν διεφθαρμένοι. Ερχόταν συχνά σε ρήξη με τον κλήρο και τους κρατικούς θεσμούς ενώ δήλωνε ανοιχτά ΑθεΪστής. Στρέφεται ενάντια στον δογματισμό και φνατισμό του Καθολικισμού και τάσσεται υπέρ μιας "ντειστικής" άποψης. Οι ''ντειστές"διαφωτιστές υποστήριξαν την πίστη στον θεό όχι μέσω ενό αποκαλυπτικού και θαυματουργού δογματισμού αλλά μιας περισσότερο ορθολογικής πίστης.
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΕΣ ΚΑΙ ΛΕΞΙΚΑ
Στόχος των διαφωτιστών ήταν η διάδοση και διατήρηση των ιδεών. Υπήρχε η τάση για συστηματοποίηση και διάκριση των επιστημών για αυτό και πολλοί διαφωτιστές έχουν πλέον ως στόχο την συγκρότηση εγκυκλοπαιδιών και φιλοσοφικών λεξικών, στα οποία θα εξηγούνταν νέοι φιλοσοφικοί όροι, ενώ στις εγκυκλοπαιδειες θα υπήρχαν διάφορα πεδία γνώσεων γενικευμένα με απήχηση στο απλό κοινό. Την πρωτοβουλία για την διαμόρφωση της πρώτης εγκυκλοπαίδειας παίρνουν οι Denis Diderot και ο μαθηματικός και επιστήμονας D'Alembert. Στην εγκυκλοπαίδεια συμβάλλουν και άλλοι διαφωτιστές. Ο Βολταίρος γράφει το "Φιλοσοφικό Λεξικό" σημαίνοντας έτσι μιαν επανάσταση στην χρήση του λεξιλογίου.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ
Οι ιδέες των διαφωτιστών έχουν απήχηση και στην Ελλάδα. Έλληνες λογιοι με ανατροφή στο εξωτερικό και ιδίως στα κέντρα του διαφωτισμού όπως το Παρίσι και η Βιέννη, μεταφέρουν αυτές τις ιδέες και στην Ελλάδικό χώρο. Ωστόσο καθώς το μεγαλύτερο μέρος του λαού ήταν αναλφάβητο, δεν γνώρισαν την ίδια απήχηση σε χώρες όπωε Αγγλία και Γαλλία. Επιπλέον ο κλήρος δεν αποδέχτηκε τις ιδέες των διαφωτιστών και σε πολλές περιπτώσεις τις απέρριψε ως επικίνδυνες ή ανατρεπτικές. Παρόλα ταύτα οι ιδέες αυτές διαδόθηκαν χάρη σε πολύ μεγάλα ονόματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού όπως ονομάστηκε. Οι Έλληνες αυτοί ήταν : ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας Βελεστινλής (Φερραίος), ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Ευγένιος Βούλγαρις και ο Ανώνυμος που συντάσσει την "Ελληνική Νομαρχία". Όλοι τους βαθύτατα επηρεασμένοι από την Γαλλική σκέψη, προτείνουν την εξέλιξη και την πρόοδο, μακρυά από την μεσαιωνική και παλαιωμένη διοίκηση των Οθωμανών. Επισημαίνουν την ανάγκη απαλλαγής από τον Τουρκικό ζυγό και την ανασυγκρότηση ενός φιλελεύθερου δημοκρατικού κράτους. Ενισχύουν τον πατριωτισμό μέσα από τα έργα και καλούν τους Έλληνες να ενωθούν έναντι της αχανούς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ιδέες αυτές εν τέλει οδηγούν στην έξαρση επανάστσας όπως συνέβη και στην Δύση μεταβάλλοντας τα έως τότς δεδομένα. Μετά την Ελληνική Επανάσταση, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποδυναμώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό οδηγώντας έτσι στην πτώση της στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη Δύση μετά την πτώση των μοναρχιών οι μεγάλες αυτοκρατορίες άρχισαν να διασπώνται ενώ επαναστατικές εξάρσεις σημειώνονταν μέχρι και τα μέσα του 19ου. αιώνα, ενώ νέα κράτη συνέχισαν να δημιουργούνται και στα τλεη του αιώνα (πχ. Γερμανία, 1871).
