Θρησκοληψία και το "Optimum" στον Candide του Βολταίρου

Ο Candide ή Αισιοδοξία αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα που γράφτηκε την περίοδο του Διαφωτισμού από τον Βολταίρο. Candide σημαίνει "εκθαμβωτική λευκότητα" προερχόμενο από το λατινικό "candor" και παραπέμπει σε μια προσωπικότητα αθώα, απονήρευτη. Το optimisme (λατ. optimum = τέλειο) είναι μία νήξη στην ιδέα που επικρατούσε περί θεώρησης του κόσμου ως ενός προκαθορισμένου συτήματος που δεν θα μπορούσε να είναι τελειότερο. Επομένως αυτό οδηγεί σε μία στάση αισιοδοξίας και εμπιστοσύνης στην τάξη των πραγμάτων. Αυτή η στάση χαρακτηρίζει τον κεντρικό ήρωα σε όλο το μυθιστόρημα και όσο η πλοκή εξελίσσεται μέσω της ευφάνταστης και καυστικής γλώσσας του Βολταίρου, βλέπουμε το πώς αυτή η ιδέα τελικά εξαϋλώνεται. Ο Βολταίρος σατιρίζει τις φιλοσοφικές ιδέες της εποχής του και τα κοινωνικά στεγανά σαρκαζόμενος την σοβαροφάνεια  που χαρακτηρίζει και τα δυο ξεχωριστά. Σε κάθε χαρακτήρα αποδίδει έναν ρόλο : στον Candide τον φτωχό ήρωα που από τις περιπέτειες του φτάνει να αμφισβητήσει τον τέλειο κόσμο που έχει διδαχθεί, στο Pangloss τον θυμοσοφούμενο φιλόσοφο - διαφωτιστή που εκπροσωπεί τη θρησκοληψία , στην Cunegonde την ευάλωτη γυναικεία φύση και στην γριά υπηρέτρια την δύναμη και την υπερνίκηση των εμποδίων της ζωής.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΠΟΥ ΣΧΟΛΙΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ CANDIDE

Για τον Candide ως λογοτεχνικό έργο θα  πρέπει να το δούμε ως ένα μυθιστόρημα - παρωδία που σατιρίζει τα λογοτεχνικά κλισέ της εποχής με έναν κεντρικό ήρωα ενάρετο από χαμηλή καταγωγή να περνά από πολλές περιπέτειες ώστε να φτάσει στην εξιλέωση με μια καλή ζωή. Πρόδρομος των "Bildungsroman", βλέπουμε μια βαθμιαία εξέλιξη του χαρακτήρα των ηρώων από νεαρή ηλικία ως την ωριμότητά τους. Σε δεύτερο επίπεδο ωστόσο ο Βολταίρος επιλέγει πολύ προσεκτικά την εξέλιξη της πλοκής του ωστέ να οδηγήσει στην κατάριψη παγιωμένων και υπερβολικών φιλοσοφικών θέσεων του Διαφωτισμού, πρώτα πρώτα την θεωρία περί optimum (εξ'ου και ο τίτλος) του Gottfried Leibniz. Εφευρισκόμενος τον χαρακτήρα του Pangloss, ο οποίος ενσαρκώνει τον μέντορα και διδάσκαλο του Candide και δογματικά τον μυεί στην ιδέα ότι τα πράγματα είναι όπως είναι γιατί σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαν να είναι καλύτερα, ο Βολταίρος σταδιακά, μέσα από την πλοκή και την ραγδαία εξέλιξη των γεγονότων αιτιολογεί την αβασιμότητα της άποψης αυτής. Ο σαρκασμός , γερό όπλο που χρησιμοποιεί σε όλο το έργο, καυτηριάζει τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής. Η ευγενική καταγωγή έρχονται στο προσκήνιο με χαρακτήρες όπως η αγαπημένη του Candide, Cunegonde και η γριά υπηρέτρια. Οι δύο μορφές αυτές ενσαρκώνουν τις ευγενείς υπάρξεις που έχουν ξεπέσει από την τέλεια ζωή τους ( μάλιστα για την γριά υπηρέτρια ο Βολταίρος μας πληροφορεί ότι ήταν η κόρη του Πάπα Ουρβανού του Γ'). Η Cunegonde, κόρη βαρόνου, ύστερα από επιθέσεις αατον πύργο τους ξεπέφτει και αυτή και ΄χανει την οικογένεια της και την περιουσία τους. Ο Βολταίρος με αυτόν τον τρόπο επιθυμεί να μας υποδείξει πως εν τέλει η καταγωγή και τα πλούτη δεν φέρουν καμία σημασία γιατί μπορούν να εξαφανιστούν εν μία νυκτή με μέσα όπως είναι ο πόλεμος και η αρρώστιες. Σε όλο το έργο έχουμε τις δύο μορφές να παραπονιούνται για τις δοκιμασίες που περνούν και να ανακαλούν την παλιά τους δόξα με σχεδόν αστείο τρόπο. Οι ευαίσθητες φύσεις των πρωταγωνιστών συνοδεύονται από έντονες αντιδράσεις και λιποθυμίες, άλλο ένα στοιχείο που σατιρίζει ο Βολταίρος.

Η αναφορά στην θρησκεία είναι εμφανέστατη σε όλο το μήκος του μυθιστορήματος. Η θρησκοληψία και οι πρακτικές της εκκλησίας εκείνη την περίδο δεν αφήνουν αδιάφορο τον Βολταίρο. Ο ίδιος όντας Ντεϊστής, πίστευε στην ελεύθερη θρησκεία και πίστη ανάλογα με την επιλογή του καθενός. Απεχθανόταν την θρησκοληψία και αυτό φαίνεται από τον τρόπο που πραγματεύεται τα γεγονότα που αφορούν την εκκλησία στο έργο. Μιλάει για την Ιερά Εξέταση σατιρίζοντας την πρακτική Auto - Da Fe- ( πράξη πίστεως - καύση αιρετικών στην πυρά), την μεταχείρηση των Εβραίων και το γεγονός ότι η εκκλησία επέλεγε σχεδόν τυφλά όσους προορίζονταν για την πράξη ύψιστης πίστεως. Η υποτιμητική επίσης στάση προς το τάγμα των Ιησουητών που ήταν κατά κάποιο τρόπο στη μόδα δηλώνει ακόμα την αποδοκιμασία του συγγραφέα προς τις εκκλησιαστικές πρακτικές περί διάδοσης της πίστης έναντι του προτεσταντικού δόγματος. 

Ο σκεπτόμενος Candide σε όλο το έργο αναρωτιέται πως γίνεται αυτός ο τέλειος κόσμος που του περιγράφει ο Pangloss να περιέχει τόση δυστυχία και ασχήμια. Οι φτωχοί να υποφέρουν, οι κάποτε ευγενείς να εξευτελίζονται και οι δοκιμασίες να είναι ατελείωτες, οι πόλεμοι να παίρνουν ζωές και οι άνθρωποι να χάνουν την ευαισθησία τους. Μετά από αναρίθμητες περιπέτειες, ο Candide φτάνει να αποκηρύττει τα δόγματα του δασκάλου του και αποδέχεται τον κόσμο όπως είναι και όπως τα δρώμενα τον διαμορφώνουν. Βέβαια αυτό δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια απάντηση του ίδιου του Βολταίρου ατον Leibniz. Δεν είναι σαφής οι φιλοσοφικές τοποθετήσεις των ηρώων στο μυθιστόρημα καθώς ο συγγραφέας κάνει λόγο για ένα κράμα φιλοσοφικών θέσεων στο έργο. Αριθμός μελετητών αποδίδει αυτή την αποκύρηξη του τέλειου κόσμου του Pangloss στον πεσιμισμό που ενδεχομένως να υποστήριζε ο Βολταίρος ωστόσο αυτό δεν είναι ξεκάθαρο. Τέλος πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Candide βασίζεται σε γεγονότα αληθινά. Ο πόλεμος στον οποίο αναφέρεται ο συγγραφέας αλλά και ο μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας συνέβησαν πραγματικά. Φυσικά μιλάμε για τον Επταετή Πόλεμο (1756-1763).

Τα ανοιχτά φιλοσοφικά μέτωπα που αφήνει ο Candide είναι πολλά. Oi επαναστατικές θέσεις περί θρησκείας και κοσμοθεωρίας εξοργίζουν τον κλήρο της εποχής και ο Candide απαγορεύεται. Υπάρχουν αναθεωρημένες εκδοχές του έργου από τον ίδιο τον Βολταίρο με την τελευταία να εντοπίζεται το 1775. Για την ιστορία αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Βολταίρος δεν επιθυμούσε εικονογραφήσεις στα έργα του, παρόλα αυτά τόσο ο Jean-Michele Moreau και ο Paul Klee έχουν δημιουργήσει εικόνες για τον Candide. Η συνολική θεώρηση του έργου μας καθιστά σαφές ότι ο Βολταίρος μας δίνει πολλά μονοπάτια για πολλές αντιλήψεις όπου εμείς σαν αναγνώστες καλούμαστε να διαλέξουμε και να πορευθούμε ανάλογα. Όπως και ο Candide μέσα από τα ταξίδια του.

Εικονογράφηση για τον Candide του Jean-Michele Moreau.