Οι "Παραδόσεις του Ελληνικού Λαού" του Νικόλαου Πολίτη : Το υπερφυσικό στοιχείο στην Νεότερη Ελληνική Παράδοση

  

Ο Νικόλαος Πολίτης (1852-1921) θεωρείται μέχρι σήμερα ο "πατέρας" της λαογραφικής επιστήμης στην Ελλάδα. Πολυμαθής, με φιλολογικές και δικανικές σπουδές τόσο σε ελληνικό όσο και σε γερμανικό έδαφος από νεαρή ηλικία ξεκίνησε να ασχολείται με την παράδοση των Ελλήνων. Το 1908 ιδρύει την Λαογραφική Εταιρία και προσπαθεί με δική του πρωτοβουλία να συντάξει το λαογραφικό αρχείο που ολοκληρώνεται το 1918.  Ήδη από το 1899 ξεκινά τη δημοσίευση του έργου του "Μελέται Περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού" υπό την αιγίδα της Βιβλιοθήκης Μαρασλή. Σε αυτό το έργο εντάσσονται οι δύο τόμοι των Παραδόσεων για τις οποίες θα μιλήσουμε στο παρόν άρθρο. 

Νικόλαος Πολίτης

Διαβάζοντας κανείς τις ιστορίες αυτές διαπιστώνει την ευφυία της λαϊκής γνώμης. Οι ιστορίες που περιγράφονται στις "Παραδόσεις" προέρχονται από όλη την Ελλάδα και άλλες έχουν διασωθεί προφορικά ενώ άλλες σε γραπτές μαρτυρίες. Σε κάθε περίπτωση ο Πολίτης μας παραθέτει αυτούσιες τις ιστορίες, διατηρώντας την προέλευσή τους και την τοπική διάλεκτο της περιοχής. Αυτό καθιστά το έργο αξιόπιστο και αυθεντικό. Οι ιστορίες αυτές είναι χωρισμένες ανά θεματική ενότητα διευκολύνοντας την κατανόηση και την ανάγνωση των παραδόσεων. Συνάμα, με αυτήν την κατηγοριοποίηση μας δίνεται η δυνατότητα πολλές φορές να δούμε διαφορετικές εκδοχές της ίδιας ιστορίας ανά περιοχή. Θεματικά οι ιστορίες έχουν να κάνουν με άγιους, παλιούς βασιλείς, τόπους χαμένους, δράκους, εκκλησίες, νεράιδες, μάγισσες, λάμιες, στρίγγλες, νεκρούς, ψυχές, ασθένειες, βρικόλακες, τις τρεις μοίρες, βραχνάδες και την Πόλη. 

Οι περισσότερες ιστορίες πραγματεύονται το υπερφυσικό στοιχείο και προσπαθούν να δώσουν εξηγήσεις σε θρύλους που επί πολλούς αιώνες διαδίδονται από στόμα σε στόμα. Στόχος αυτής της καταγραφής από τον Πολίτη ήταν να αποδείξει ότι αυτές οι παραδόσεις είναι συνεκτικό στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας. Για παράδειγμα οι ιστορίες που αναφέρονται στην Άλωση της Κωνσταντινούπολης περιγράφονται με ιδιαίτερη συγκίνηση σε κάθε περιοχή. Αναφορές μας έρχονται επίσης και από την Κάτω Ιταλία όπου είναι γνωστές οι Ελληνόφωνες αποικίες. Ας επιστρέψουμε ωστόσο στην εξήγηση της υπερφυσικής παρουσίας. 

Οτιδήποτε αντιτάσσεται στην αντίληψη των ανθρώπων εκείνη την εποχή και είναι αντίθετο με τις διδαχές του Χριστιανισμού αντιμετωπίζεται ως υπερφυσικό. Ο θεός και η πίστη κατείχε σημαντική θέση στην ελληνική κοινωνία η οποία στο μεγαλύτερο μέρος αποτελούταν από αγρότες και ανθρώπους χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων. Πρόσβαση στη μόρφωση είχε ένα πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού επομένως κάνουμε λόγο και για μεγάλο αριθμό αναλφάβητων. Γι' αυτό και οι παραδόσεις αυτές μεταδίδονται δια στόματος. Φαινόμενα επομένως που οι άνθρωποι έβρισκαν αλλόκοτα και διαφορετικά αντιμετωπίζονταν με προκατάληψη και δημιουργούνταν γύρω από αυτό ιστορίες που προσπαθούσαν να εξηγήσουν και να προσδιορίσουν την φύση του φαινομένου που περιγράφεται στην εκάστοτε ιστορία. Να τονίσουμε πως οι ιστορίες αυτές είχαν το χαρακτήρα του παραμυθιού και ο σκοπός τους ήταν διδακτικός στο μεγάλο ποσοστό τους. 

Στις ιστορίες βλέπουμε κάθε λογής υπερφυσική οντότητα: νεράιδες, άγιους, τελώνια, θηρία και φαντάσματα. Εντοπίζουμε ακόμα πολιτείες χαμένες και τόπους με ανεξήγητη υπερφυσική δραστηριότητα. Ακόμα έχουμε περιγραφές ανδριωμένων αρσενικών (Ακρίτες, πολεμιστές, ήρωες) που υπερασπίζονταν την Πατρίδα πριν την Τουρκοκρατία. Η απόκοσμη αυτή διάσταση λειτουργούσε για πολλούς τότε ως παραδεδεγμένη γνώση και ο απλός λαός πίστευε στην ύπαρξη όλων των όντων που περιγράφονται. Οι ιστορίες αυτές λειτουργούν ως μια ομπρέλα προστασίας από το οτιδήποτε "διαβολικό". Το υπερφυσικό στοιχείο απλώνεται σε όλη τους τη δραστηριότητα και καθημερινή ζωή. Έχουμε δηλαδή δαιμόνια που προτιμούν να κάνουν κακό στα ζώα, δαιμόνια, στοιχειά που κατοικούν σε πηγές και αν κάποιος πιει από αυτό αρρωσταίνει ή πεθαίνει, δαιμόνια που τρομάζουν τις λεχώνες, δαιμόνια που τρομάζουν τους ανθρώπους και φαντάσματα που αν τα αντικρίσει κάποιος αρρωσταίνει. Επομένως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο ,σε δεύτερη ανάλυση, για μια κοινότητα ανθρώπων ιδιαίτερα φιλάσθενη και με μεγάλη μάλιστα θνησιμότητα. Οπότε τα μεγάλα αυτά ποσοστά δεν μπορούν παρά να αποδοθούν σε θέληση του Δαίμονα. Η απλή λύση είναι η πίστη, η προσευχή και να κάνει κάποιος το Σταυρό του, οτιδήποτε μπορεί δηλαδή να ξορκίσει το κακό. Αν κυκλοφορούσε κάποιος βράδυ αργά θα συναντούσε ψυχές και φαντάσματα, τα αβάπιστα νεογνά που αποδημούσαν μεταμορφώνονταν σε βρυκόλακες ή δαιμόνια και καταριόνταν τον παπά που τα άφησε χωρίς ευλογία, οι άνδρες που υπέκυπταν στη γοητεία μια νεράιδας αργότερα έχαναν την θέλησή τους και ασθενούσαν. Ωστόσο οι Άγιοι που περιγράφονται στις ιστορίες είναι "αγγελιοφόροι" της θεϊκής δύναμης κάνοντας θαύματα και βοηθώντας τους ανθρώπους. 

Παραδοσιακό σχέδιο από ταπετσαρία (;). 

Εξηγώντας αυτές τις περιπτώσεις, η πρώτη έχει να κάνει με τον κύκλος της ημέρας και το γεγονός ότι ο περισσότερος πληθυσμός ήταν αγροτικός. Αυτό σήμαινε ότι ξυπνούσαν με το πρώτο φως του ήλιου (εφόσον δεν υπάρχει ηλεκτρισμός) και κοιμούνταν με τη δύση αυτού. Οπότε οποιοσδήποτε κυκλοφορούσε πέραν αυτής της ώρας δεν είχε καλό σκοπό και η νύχτα και τα φαινόμενά της ήταν άγνωστα και τρομοκρατούσαν τον ενάρετο άνθρωπο της παράδοσης. Στη δεύτερη περίπτωση, η μεγάλη θνησιμότητα νεογνών και το αρκετά μικρό προσδόκιμο ζωής δεν μπορούσε παρά να αποδοθεί σε έναν δαίμονα και όχι σε θέλημα θεού. Το να ταφεί ένα νεογνό αβάπτιστο ήταν αμαρτία και μάλιστα σοβαρή. Όμως πολλά νεογνά δεν έφταναν ζωντανά στον κόσμο ή πέθαιναν αμέσως μόλις γεννιόνταν. Οι άνδρες που ενδεχομένως υπέκυπταν στη γοητεία μιας γυναίκας και παραδίδονταν άνευ όρων ήταν μαγεμένοι. Οι δε γυναίκες, νεράιδες. 

Ανακεφαλαιώνοντας, το υπερφυσικό στοιχείο μπορεί να ληφθεί ως το ανεξήγητο, συμπεριφορές δηλαδή που απέκλιναν από το φυσιολογικό (είτε ενός αντικειμένου, είτε ενός ανθρώπου), μπορεί να ληφθεί ως φορέας καταστροφής και θανάτου (δαίμονες, στοιχειά), φορέας ασθενείας. Μια αποτυχημένη σοδειά ήταν αποτέλεσμα κατάρας ή επίσκεψης δαιμονίου. Μια λεχώνα αρρωσταίνει αν αφήνει τα ρούχα της έξω βράδυ εξαιτίας της επίσκεψης μιας γυναίκας που τα καταριέται. Αν μη τι άλλο οι ιστορίες αυτές είναι διασκεδαστικές, αποτελούν ωστόσο πολύτιμο θησαυρό της νεότερης ελληνικής κουλτούρας και αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής παράδοσης. Κάτω από αυτές τις ιστορίες, κρύβεται μια κοινή ελληνική ταυτότητα, που συμπεριλαμβάνει όλο τον Ελλαδικό ή μάλλον τον Ελληνόφωνο χώρο. Η κοινή γλώσσα είναι εδώ η πιο τρανή απόδειξη ΄της ενότητας του ελληνικού έθνους και της επέκτασης αυτού (μαρτυρίες μας έρχονται και από κάτω Ιταλία, από τα πλέον Τουρκικής δικαιοδοσίας νησιά Ίμβρο και Τένεδο, τη Μ. Ασία, την Κωνσταντινούπολη και την Καππαδοκία).  Αυτά που οι ρομαντικοί εξαγγέλλουν ως στοιχεία ενός έθνους (κοινή γλώσσα, παράδοση, ήθη, έθιμα, αντίληψη και ενδεχομένως θρησκεία) καθίστανται γνωστά μέσα από αυτές τις ιστορίες που προέρχονται από το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού και επομένως βρίσκουν και άμεση ανταπόκριση. Το εγχείρημα του Νικόλαου Πολίτη να συγκεντρώσει την ελληνική παράδοση σε ένα αρχείο δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο παρά σωτήριο για τη διατήρηση της κληρονομιάς του παρελθόντος και την διάδοση αυτής στις νεότερες γενεές. 

Επιμέλεια Κειμένου : Δρίτσα Ευδοκία 

Insta Account: Evdokia Dritsa 

Νέος λογαριασμός στο Instagram για το Blog μας : The Art Blog in Greek